سرگیجه را معمولاً با عدم تعادل و احساس چرخیدن اطراف به دور سر می‌شناسیم. این عارضه یکی از علائمی‌ست که در بسیاری از افراد بالای ۶۵ سال صرفاً به دلیل زوال سلول‌های بخش تعادلی گوش میانی درطی فرایند پیری دیده میشود و به همین دلیل ممکن است چندان جدی گرفته نشود. با این‌همه نباید آن را دست‌کم گرفت: سرگیجه، هم می‌تواند یکی از پررنگ‌ترین علائم هشداردهنده‌ی برخی از اختلالات جدی در سلامت افراد سالخورده باشد و هم ممکن است خود دلیل افتادن، شکستگی استخوان، آسیب دیدن و حتی به‌خطر افتادن جان او شود! پس بسیار مهم است که بدانیم چه زمانی برای سرگیجه سالمند باید به پزشک مراجعه کنیم. یا اینکه انواع سرگیجه در سالمندان کدام است و دلایل بروز آن را باید در چه مواردی جست‌وجو کرد؟ آیا ریشه‌اش مواردی همچون اضطراب در افراد مسن است یا می‌تواند براثر مصرف دارویی خاص رخ داده باشد؟ سرای سالمندان پارسایان برآن است تا در این مطلب پاسخی برای این پرسش‌ها ارائه دهد. برای شناختن جزئیات مربوط به سرگیجه در سالمندان، همراه ما باشید.
تفاوت سرگیجه با سبکی سر در سالمندان
سبکی سر به حالتی اشاره دارد که شخص احساس می‌کند دارد تلوتلو می‌خورد؛ حس منگی، غش و ضعف، سیاهی رفتن چشم، تاری دید یا اختلال تعادل از نشانه‌های این عارضه‌اند که معمولاً براثر کمبود خون‌رسانی به مغز رخ می‌دهد.
سرگیجه نیز بسیار به سبکی سر نزدیک است، منتها با حالتی دورانی: مشکلی که در سالمندان احساس چرخش محیط اطراف را به‌همراه دارد. فرد مسن مبتلا به سرگیجه مدام با حس شناوری، کشیده شدن به یک سمت یا نزدیک و دور شدن اشیا دست‌وپنجه نرم می‌کند و حفظ تعادل برایش سخت است. این عارضه یک بیماری نیست، اما از نشانه‌های مشترک بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها در افراد بالای ۶۵ سال به‌حساب می‌آید و دلایل گسترده‌ای دارد. برای نمونه حتی میان کمبود آب در بدن سالمندان و سرگیجه نیز رابطه‌ای برقرار است: کم‌آبی حجم خون و جریان آن به مغز را کاهش می‌دهد و به این واسطه، باعث بروز سرگیجه میشود.
انواع سرگیجه در سالمندان
در اغلب موارد، سرگیجه یک عارضه‌ی گذراست که حتی نیازی به درمان ندارد. این عارضه از لحاظ پزشکی به دو نوع کلی تقسیم میشود:
- سرگیجه‌ی محیطی: این نوع سرگیجه که بسیار شایع است، بیشتر به دلیل اختلالاتی در گوش داخلی و یا اعصاب تعادلی فرد – همچون مِنیر، لابیرنتیت، نورونیت دهلیزی و… – رخ می‌دهد.
- سرگیجه‌ی مرکزی: بروز مشکل در ساقه‌ی مغز و یا مخچه که وظیفه‌اش حفظ تعادل بدن است، این نوع سرگیجه را به‌وجود می‌آورد.
بسیاری از علل بروز دوران سر در افراد سالخورده از زیرمجموعه‌های این دو نوع سرگیجه به‌شمار می‌روند. به‌عنوان مثال می‌توان به سرگیجه‌ی موضعی حمله‌ای خوش‌خیم (BPPV) اشاره کرد که در دسته‌ی سرگیجه‌های محیطی جا می‌گیرد؛ این عارضه که براثر تغییر موقعیت ناگهانی سر رخ می‌دهد، گاهی هیچ منشأ مشخصی جز کهولت سن ندارد و می‌تواند علت سرگیجه سالمند هنگام دراز کشیدن، نشستن یا غلتیدن آنی در رختخواب باشد.
دلایل سرگیجه در سالمندان
یکی از شایع‌ترین دلایل سرگیجه در سالمندان به افت فشار خون ارتواستاتیک مربوط است: وضعیتی که می‌تواند علت سرگیجه اول صبح افراد مسن یا دوران سر آن‌ها وقتی که از جا برمی‌خیزند را توضیح دهد. این عارضه که با عنوان فشار خون وضعیتی در سالمندان نیز شناخته میشود، دراثر جمع شدن خون در پاها به دلیل جاذبه و دیرکرد در اکسیژن‌رسانی به مغز رخ می‌دهد و در بین افراد بالای ۶۵ سال بسیار رایج است.
با این‌همه، علل سرگیجه در سالمندان صرفاً به افت فشار خون، کاهش قند خون، استرس یا مشکلات سیستم شنوایی و بینایی محدود نیست و شاخ‌وبرگ زیادی دارد. اما شاید بتوان این دلایل را از چند منظر کلی، نظیر بیماری‌ها، داروها و کمبودهایی که موجب دوران سر می‌شوند، مورد بررسی قرار داد که در ادامه این مطلب از مرکز سالمندان به آن‌ها می‌پردازیم.
اختلالات متابولیکی
بسیاری از مواردی که روی متابولیک بدن تأثیر دارند می‌توانند باعث بروز سرگیجه شوند. برای مثال می‌توان به کم‌آبی یا بالاوپایین شدن سطح قند خون اشاره کرد. رابطه سرگیجه و اختلالات تیروئید در سالمندان نیز از همین منظر قابل‌بررسی‌ست، زیرا این غده مسئول تنظیم سوخت‌وساز بدن است.
پرکاری تیروئید می‌تواند به اضطراب، نامنظم شدن ضربان قلب، افت فشار خون و درنهایت دوران سر منجر شود. کم‌کاری تیروئید با به‌وجود آوردن ضعف عضلانی، کندی سیستم عصبی، کم‌خونی در سالمندان و کاهش خون‌رسانی به مغز موجب سرگیجه میشود.
سرگیجه و کمبود مواد مغذی در بدن افراد سالخورده
شاید باورش سخت باشد که برخی از دلایل بروز سرگیجه را می‌توان در کمبودهایی که بدن شخص به آن دچار است جست‌وجو کرد. این مورد به‌خصوص درمورد سالمندان صدق می‌کند، چراکه بالا رفتن سن، علاوه‌بر زیرورو کردن متابولیسم آن‌ها، سبک زندگی‌شان را نیز به‌شدت دگرگون خواهد کرد و افراد مسن را نسبت‌به غذاهای مصرفی‌شان بی‌توجه می‌کند.
بر همین اساس، اگر بخواهید بدانید که کمبود چه ویتامین‌هایی باعث سرگیجه در سالمندان میشود، باید بگوییم که ویتامین‌های B12, B6, D و C روی این مورد مؤثرند. به‌علاوه نباید تأثیر سایر مواد مغذی بر بروز دوران سر را نادیده گرفت.
برای نمونه کمبود پتاسیم که نقش پررنگی که در تنظیم فشار خون و تعادل مایعات بدن دارد، موجب افت فشار و گیج رفتن سر میشود. یا بین سرگیجه و کمبود کلسیم در سالمندان نیز رابطه‌ی تنگاتنگی وجود دارد، زیرا این ماده عملکرد سیستم عصبی و عضلات را بهبود می‌بخشد و کاستی آن به ضعف عضلانی، خستگی و سرگیجه افراد سالخورده دامن می‌زند. همین قضیه درباره‌ی کمبود منیزیم هم صدق می‌کند.
داروهایی که باعث سرگیجه در افراد مسن می‌شوند
دوران سر از عوارض جانبی برخی از داروها به‌شمار می‌رود. برای نمونه داروهایی که برای بیماری پارکینسون در سالمندان تجویز می‌شوند ممکن است سرگیجه‌آور باشند. همین موضوع درباره‌ی برخی از داروهای فشار خون، آرام‌بخش، ضدالتهابی و… نیز صدق می‌کند. در چنین مواقعی، مشورت با پزشک برای تغییر دارو یا دز آن ضروری است.
سرگیجه به‌عنوان نشانه‌ی بیماری‌ها در افراد سالمند
بحث ارتباط بین سرگیجه و عارضه‌ها و بیماریهای مختلف در افراد بالای ۶۵ سال بسیار گسترده است. دوران سر همان‌طور که می‌تواند؛ نشانه‌ی آنفولانزا در سالمندان یا یک سرماخوردگی ساده باشد، هشداردهنده‌ی وضعیت‌های جدی‌تری نظیر مشکلات قلبی و عروقی، سکته‌ی مغزی، افت قند خون در سالمندان دیابتی و… نیز هست. همین هم دقت به یک‌سری موارد برای ریشه‌یابی علت سرگیجه را حائز اهمیت می‌کند: باید متوجه شرایط سلامتی سالمند، سایر علائم او و چگونگی سرگیجه‌ای که با آن درگیر است بود.
درباره عوارض سکته مغزی در سن بالا و روش‌های توانبخشی بعد از سکته بیشتر بدانید.
چه زمانی برای سرگیجه سالمند باید به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر سرگیجه‌ی سالمند با کمی زمان دادن و رعایت چند نکته‌ی جزئی بهبود پیدا می‌کند، لزومی به پیگیری پزشکی ندارد. این عارضه زمانی خبر از یک مشکل جدی می‌دهد که ماندگار باشد و به‌خودی‌خود از بین نرود، به‌صورت شدید و ناگهانی ظاهر شود، مدام عود کند و زندگی فرد را مختل نماید. علاوه‌بر این‌ها بهتر است علت بروز دوران سر را در افراد مسنی که سابقه‌ی سکته دارند یا با بیماری‌هایی نظیر سرطان دست‌وپنجه نرم می‌کنند مورد پیگیری قرار داد.
درمان سرطان در افراد مسن به دلیل عوارض جدی ناشی از مراحل درمانی خطرناک و پیچیده است به همین سبب سالمند نیاز به مراقبت‌های تخصصی دارد.
آیا می‌توان از بروز سرگیجه در افراد مسن پیشگیری کرد؟
پاسخ به این پرسش کمی چالش‌برانگیز است، زیرا دوران سر با موارد زیادی در سلامتی شخص ارتباط پیدا می‌کند که بدون شک نمی‌توان همه‌ی آن‌ها را پیش‌بینی کرد تا احتمال سرگیجه را به صفر رساند. با این حال، رعایت چند نکته می‌تواند مؤثر واقع شود.
برای مثال، ازجمله راهکارهایی که به پیشگیری از سرگیجه سالمندان کمک می‌کند اصلاح رژیم غذایی آن‌هاست. سالمندی که اشتهای سابق را ندارد، خوردنی‌ها برایش از طعم و مزه افتاده‌اند و پایین آمدن توان جسمی حال‌وحوصله‌ی تهیه‌ی وعده‌های غذایی مقوی را از او گرفته‌است، دیگر اهمیتی به خوردوخوراک خود نشان نخواهد داد و به‌زودی با کمبود مواد مغذی و سرگیجه روبه‌رو خواهد شد؛ در نتیجه سرگیجه تنها یکی از عوارض نخوردن غذا در سالمندان است.
مصرف غذاهایی که به بهبود سرگیجه سالمندان کمک می‌کند، همچون لبنیات، غذاهای دریایی، سبزیجات، منابع غنی از پروتئین و…، راهکاری مؤثر است. به‌جز این موارد،
- نوشیدن آب زیاد
- استراحت کافی
- پرهیز از تکان‌های ناگهانی
- داشتن تحرک
- اجتناب از مصرف الکل
- حذف کافئین، نوشابه و فست‌فودها و…،
- و دریافت به‌اندازه‌ی منابع قندی نیز بسیار کمک‌کننده خواهند بود.
روش‌های درمان سرگیجه در افراد سالخورده
درحقیقت درمان دوران سر به ریشه‌یابی علت آن بستگی دارد:
- آنتی‌بیوتیک برای سرگیجه‌هایی که براثر عفونت به‌وجود آمده‌اند.
- مدیتیشن برای کاهش اضطراب سالمندان و رفع دوران سر ناشی از آن
- مصرف دارو برای کنترل میگرن در سالمندان و سرگیجه‌ای که به‌دنبال دارد.
- انجام حرکات اصلاحی برای بهبود تعادل در هنگام تجربه‌ی حمله‌ی BPPV و…
با این حال، شاید بتوان نشستن، سکون کامل و خیره شدن به یک نقطه را سریع‌ترین روش درمان سرگیجه در افراد مسن دانست. نوشیدن آب و استفاده از داروهای ضدتهوع و آنتی‌هیستامین‌ها هم می‌تواند برای درمان فوری سرگیجه سالمندان در خانه مفید باشد.
عوارض سرگیجه برای سالمندان
یکی از جدی‌ترین عواقب درمان نکردن سرگیجه در سن بالا سقوط دراثر از دست دادن تعادل است که از هر پنج سالمند یک نفر را دچار آسیب‌های هولناکی می‌کند و جانشان را به‌خطر می‌اندازد. نظیر شکستگی لگن در سالمندان که بسیار شایع است و عمدتا به دلیل زمین خوردن بر اثر بی‌تعادلی رخ می‌دهد.
دوران سر به اضطراب در سالمندان دامن می‌زند و آن‌ها را به‌سوی افسردگی و بی‌تحرکی می‌کشاند؛ این اتفاق به‌خصوص در زنان مسن دیده میشود که سرگیجه در بین آن‌ها شیوع بیشتری دارد. به‌علاوه این عارضه می‌تواند به‌شدت درگیرکننده باشد و انجام فعالیت‌های روزمره را سخت‌تر از همیشه کند. اهمیت ندادن به سرگیجه‌های ادامه‌دار، مراقبان سالمند را از خطرات آنچه درحال رخ دادن است، از کم‌آب شدن بدن گرفته تا احتمال وجود تومورهای مغزی، غافل خواهد کرد و عواقب جبران‌ناپذیری به‌بار می‌آورد.
توصیه‌های سرای سالمندان پارسایان برای مراقبت از سالمند دچار سرگیجه
- از سالمند بخواهید عجله را از کارهای خود حذف کند و از حرکت دادن ناگهانی سر خود بپرهیزد.
- درصورتی‌که دوران سر او را آزار می‌دهد، از وی بخواهید که نشستن یا دراز کشیدن را امتحان کند.
- حواستان به داروهایی که مصرف می‌کند باشد. اگر سرگیجه جزو عوارض جانبی آن‌هاست، با پزشک برای تغییر دارو مشورت کنید.
- برای خوابیدن، اگر موردی وجود ندارد، زیر سر او را با ۲ بالش یا بیشتر بلند کنید. استفاده از عصا یا واکر در هنگام راه رفتن نیز بسیار کمک‌کننده است و می‌تواند خطرات ناشی از عدم تعادل را کاهش دهد.
- سالمند را از اتفاقاتی که باعث اضطرابش می‌شوند دور نگه دارید و تشویقش کنید که یوگا با مدیتیشن انجام دهد.
- گنجاندن مواد مغذی و ۸ لیوان آب در رژیم غذایی او را جدی بگیرید.
- درباره‌ی وضعیت سلامتی او دقیق باشید و هرگونه تغییری در چگونگی سرگیجه‌اش را پیگیری کنید.
با تمرینات یوگا مناسب برای سالمندان آشنا شوید.
جمع‌بندی
در این مقاله دانستیم که سرگیجه در سالمندان چه انواع، دلایل، درمان‌ها و عواقبی دارد. این عارضه که با بیماری‌ها و اختلالات بسیاری در سلامتی افراد مسن مرتبط است، اغلب به درمان یا پیگیری خاصی نیاز ندارد. با این حال، درصورتی‌که ماندگار باشد و به‌شکل یک حمله‌ی شدید و ناگهانی، نشانه‌ی خطراتی جدی‌ست که سلامت و جان سالمند را در معرض خطر قرار داده‌اند. در کنار این‌ها فهمیدیم که داشتن یک سبک زندگی سالم، به دور از استرس و مواد غذایی و نوشیدنی مضر تا حد زیادی از بروز سرگیجه جلوگیری خواهد کرد.
سؤالات متداول
۱. سرگیجه در زنان سالمند شایع‌تر است یا مردان؟
زنان به دلیل اینکه اضطراب بیشتری تجربه می‌کنند یا احتمال مبتلا شدنشان به میگرن بالاتر است، بیش از مردان در معرض ابتلا به سرگیجه قرار دارند.
۲. سالمند دچار سرگیجه از خوردن چه چیزهایی باید پرهیز کند؟
الکل، کافئین، فست‌فودها، نوشابه و… .
۳. فشار خون وضعیتی در سالمندان و سرگیجه چه ارتباطی با هم دارند؟
این عارضه که بسیار در سنین بالا شایع است، باعث دیر رسیدن اکسیژن به مغز میشود که یکی از دلایل بروز دوران سر به‌شمار می‌آید.
۴. آیا سرگیجه از علائم کمبود منیزیم در فرد مسن است؟
بله؛ کمبود منیزیم با تأثیر گذاشتن برروی عملکرد عضلات و سیستم عصبی، احتمال بروز ضعف عضلانی، خستگی و سرگیجه را افزایش می‌دهد.
۵. آیا کمبود پتاسیم می‌تواند باعث سرگیجه افراد مسن شود؟
بله؛ پتاسیم نقش مؤثری بر تنظیم فشار خون دارد و کمبود آن می‌تواند موجب افت فشار و دوران سر شود.
