اغلب وقتی صحبت از کلسیم به‌میان می‌آید، ذهن‌ها بلافاصله به‌سمت پوکی استخوان کشیده می‌شود. البته این ذهنیت از تصور درستی نشئت می‌گیرد، زیرا تقریباً ۹۹ درصد از این ماده‌ی معدنی صرف ساخت و تأمین استحکام و سلامت دندان‌ها و استخوان‌ها می‌شود. با این حال، کلسیم نقش‌های بی‌شمار دیگری نیز در بدن برعهده دارد: از انتقال پیام‌های عصبی گرفته تا تأثیر بر عملکرد قلب. بر همین اساس، کمبود کلسیم که آن را با عنوان هیپوکلسمی نیز می‌شناسند، می‌تواند تبعات گسترده‌ای برای سلامت شخص داشته باشد.
کمبود کلسیم در سالمندان به شکل‌های مختلفی آشکار خواهد شد. برای نمونه، شاید باورش سخت باشد اما حتی میان برخی از روان‌رنجوری‌های آن‌ها – نظیر اضطراب، تحریک‌پذیری و افسردگی در افراد مسن – و هیپوکلسمی رابطه‌ای برقرار است، چراکه این ماده‌ی معدنی نقش مؤثری در ترشح ملاتونین، فعالیت انتقال‌دهنده‌های عصبی، تسکین درد و… دارد و با نبود مقدار کافی آن در بدن، شخص دچار بی‌خوابی، خستگی مفرط، تغییرات خلق‌وخو و بسیاری اختلالات دیگر می‌شود.
به همین دلیل، در این مطلب از خانه‌ی سالمندان پارسایان قرار است هرچه بیشتر این عارضه را بشناسیم و به علت‌ها، عوارض و درمان‌های هیپوکلسمی بپردازیم؛ خواندن آن را از دست ندهید.
فواید وجود کلسیم نرمال برای افراد مسن
به‌طور کلی وجود کلسیم کافی به این معناست که بدن قدرت بازسازی استخوان‌ها را دارد. این ماده‌ی معدنی تضمین‌کننده‌ی سلامت دندان‌هاست؛ پس از پوسیدگی آن‌ها و مبتلا شدن سالمند به انواع عفونت‌ها و بیماریهای لثه که می‌توانند موجب التهاب کلی بدن شوند، جلوگیری خواهد کرد.
کلسیم به انعقاد خون کمک می‌کند و با نقشی که در هدایت الکتریسیته و انقباض عضلات بدن دارد، روی تنظیم ضربان قلب و پیشگیری از آریتمی قلبی تأثیرگذار است یا می‌تواند احتمال بروز گرفتگی عضلانی در افراد سالخورده را کاهش دهد. به‌علاوه نمی‌توان از اثرات این ماده‌ی مغذی بر فرایندهای شیمیایی بدن، نظیر عملکرد برخی هورمون‌ها، غافل شد و نقش آن در جلوگیری از بروز اختلالات حافظه، گیجی، سبکی سر و… در سالمندان را نیز نادیده گرفت.
اندازه طبیعی کلسیم در افراد بالای ۶۵ سال
جنسیت و سن‌وسال دو فاکتور مهمی هستند که تعیین می‌کنند هر فرد به چه میزان دریافت کلسیم در روز نیاز دارد. البته باید این را هم درنظر بگیرید که صرفاً گنجاندن منابع غذایی سرشار از این ماده‌ی معدنی در وعده‌های روزانه کافی نیست؛ بدن برای جذب کلسیم به ویتامین D نیاز دارد، وگرنه درصد بالایی از آنچه از خوراکی‌ها دریافت کرده‌است برای دفع راهی کلیه‌ها می‌شوند و با رسوب در آن‌ها، بهزودی موجب نارسایی‌های کلیوی در سالمندان خواهند شد.
رابطه کمبود منیزیم در سالمندان و کاهش سطح کلسیم در بدن نیز چنین سمت‌وسویی دارد، زیرا منیزیم هم به جذب این ماده‌ی ضروری کمک می‌کند. با همه‌ی این‌ها، در زیر جدول مصرف روزانه کلسیم برای سالمندان و تمام سنین آورده شده‌است تا بدانید افراد بالای ۶۵ سال به دریافت چه اندازه کلسیم درطول شبانه‌روز نیاز دارند.
مقدار پیشنهادی مصرف روزانه‌ی کلسیم | ||
بازه سنی | مردان | زنان |
۱۴–۱۸ سال | ۱,۳۰۰ میلی‌گرم | ۱,۳۰۰ میلی‌گرم |
۱۹–۵۰ سال | ۱,۰۰۰ میلی‌گرم | ۱,۰۰۰ میلی‌گرم |
۵۱–۷۰ سال | ۱,۰۰۰ میلی‌گرم | ۱,۲۰۰ میلی‌گرم |
۷۰+ سال | ۱,۲۰۰ میلی‌گرم | ۱,۲۰۰ میلی‌گرم |
علت کاهش کلسیم در سالمندان
کمبود کلسیمی که در سنین بالا رخ داده‌است می‌تواند اثر سوءمصرف این ماده‌ی معدنی از سال‌ها قبل باشد؛ به‌خصوص اگر شخص اهل مصرف سیگار و الکل بوده‌است، اهمیتی به داشتن فعالیت بدنی نمی‌داده و توصیه‌های تغذیه‌ای را هم جدی نمی‌گرفته‌است.
با این حال، بالا رفتن سن نیز به‌خودی‌خود و کاهش کارآمدی بدن در جذب کلسیم، باعث کمبود این ماده‌ی معدنی خواهد شد، چراکه بسیار افراد با سوءتغذیه در سن بالا دست در گریبان‌اند یا به بیماری‌هایی نظیر سلیاک، التهاب روده، مشکلات کبدی و کلیوی، دیابت و… مبتلا هستند که هرکدام به نوبه‌ی خود می‌توانند تعادل کلسیم در بدن را برهم بزنند. از دیگر دلایل به‌وجودآورنده‌ی هیپوکلسمی عبارت‌اند از:
سرطان
ازجمله‌ی بیماری‌هایی که باعث کمبود کلسیم در سالمندان می‌شوند می‌توان به سرطان اشاره کرد. درحقیقت رابطه هیپوکلسمی با سرطان در افراد مسن از دو منظر قابل‌بررسی است:
- نوع سرطان: اگر تومورهای سرطانی برخی از ارگان‌ها نظیر غدد پاراتیروئید را درگیر کرده یا به استخوان‌ها متاستاز داده باشند، می‌توانند موجب کمبود کلسیم شوند.
- درمان سرطان: برخی داروهایی که برای شیمی‌درمانی به‌کار می‌روند یا پرتودرمانی ناحیه‌ی سر و گردن احتمال بروز هیپوکلسمی را افزایش می‌دهند.
به‌علاوه سرطان به‌شدت روی امکان غذا خوردن و بی اشتهایی سالمندان اثر می‌گذارد و باعث کم شدن دریافت کلسیم از راه مصرف منابع غذایی آن و درنتیجه هیپوکلسمی می‌شود.
داروها
اگر بخواهید بدانید که مصرف چه داروهایی باعث کاهش سطح کلسیم در سنین بالا می‌شود، باید بگوییم که:
- برخی آنتی‌بیوتیک‌ها همچون تتراسایکلین می‌توانند مسئول این عارضه باشند.
- داروهای دیورتیک که با افزایش ادرار برای کمک به کاهش فشار خون بالا در سالمندان و نارسایی قلبی به‌کار می‌روند نیز هیپوکلسمی را به‌دنبال دارند.
- داروهای بتا بلاکر، آنتی‌اسید و کورتیکواستروئید که برای کاهش ضربان قلب، مهار اسید معده یا سرکوب سیستم ایمنی در شرایط ابتلا به آرتریت روماتوئید تجویز می‌شوند.
از دیگر دلایل کاهش کلسیم در بدن افراد سالخورده خواهند بود.
آرتریت روماتوئید در ردیف بیماریهای خود ایمنی به‌شمار می‌رود که ممکن است تمام مفاصل بدن را درگیر کند؛ اما مفاصل زانو و شانه در افراد مسن بیشتر در معرض آسیب قرار دارد.
علائم روماتیسم شدید
جنسیت
زنان یائسگی را تجربه می‌کنند: دوره‌ای از زندگی که با تغییرات هورمونی بسیاری، به‌خصوص در سطح استروژن، همراه است. به همین دلیل، کمبود کلسیم در زنان سالمند شایع‌تر است و دربرابر ابتلا به هیپوکلسمی آسیب‌پذیرترند و باید پیش از رسیدن به سالمندی مصرف این ماده‌ی معدنی از طریق غذاها یا مکمل‌ها را افزایش دهند.
تیروئید
اختلالات تیروئید در افراد مسن از عارضه‌های شایعی هستند که می‌توانند موجب کاهش کلسیم در بدن شوند. از طرفی، پرکاری این غده با افزایش سرعت سوخت‌وساز بدن باعث برهم خوردن تعادل فرایند استخوان‌سازی خواهد شد و از سوی دیگر، ابتلا به کم‌کاری تیروئید در سالمندان نیز به‌معنای اختلال در ترشح هورمون کلسی‌تونین است: هورمونی که بازجذب کلسیم توسط کلیه‌ها را افزایش می‌دهد و استخوان‌کاهی را مهار می‌کند، پس کمبود آن موجب از کنترل خارج شدن سطح این ماده‌ی معدنی در خون خواهد شد و سالمند را با خطر پوکی استخوان روبه‌رو می‌کند.
عوارض کمبود کلسیم بر سلامت سالمندان
بدون شک یکی از مهم‌ترین تبعات کمبود کلسیم پوک شدن استخوان‌هاست. بدن نمی‌تواند بدون این ماده‌ی معدنی از پس انجام برخی عملکردها برآید، درنتیجه اگر کلسیم کافی در خون وجود نداشته باشد، آن را از ذخیره‌های استخوانی یا حتی دندانی برمی‌دارد. این‌چنین است که هم هیپوکلسمی باعث کاهش تراکم استخوان و شکننده شدن آن می‌شود و هم پوکی استخوان در سن بالا موجب هیپوکلسمی خواهد شد.
به‌جز این رابطه‌ی دوطرفه، نمی‌توان از تأثیر کلسیم روی عملکرد صحیح سیستم ایمنی نیز غافل شد: درحالی‌که این ماده‌ی معدنی در فرایند انتقال گلبول‌های سفید و دفع عوامل خطر نقش دارد، کمبود آن سبب آسیب‌پذیرتر شدن افراد مسن دربرابر ابتلا به بیماریهای مختلف می‌شود. از دیگر عوارض هیپوکلسمی می‌توان به اثرات مخرب کمبود کلسیم بر مغز سالمندان اشاره کرد.
این ماده‌ی معدنی مسئول رساندن پیام‌های مغز به اندام‌ها و برعکس، از طریق اعصاب است. به این ترتیب، بسیاری از اختلالات عصبی در سالمندان که به دلیل کمبود کلسیم رخ می‌دهد موجب کاهش قدرت مغز و افزایش احتمال دچار شدن به زوال عقل و آلزایمر در سن بالا می‌شوند.. حتی رابطه کمبود کلسیم با سرگیجه در سالمندان یا دلیل مبتلا شدن آن‌ها به لرزش، پارکینسون و… نیز به همین موضوع برمی‌گردد.
مواد غذایی غنی از کلسیم و پروتئین بالا مثل محصولات لبنی می‌توانند به پیشگیری از پارکینسون کمک کنند.
علائم پارکینسون در سالمندان
کاهش کلسیم شدید چه خطراتی برای سالمند دارد؟
هیپوکلسمی اغلب مواقع یک عارضه‌ی خاموش است، زیرا بدن از ذخایر استخوانی خود مصرف می‌کند و نشانه‌های کمبود کلسیم را بروز نمی‌دهد. با این حال، درباره‌ی برخی از افراد سالخورده احتمال اینکه به این عارضه مبتلا باشند به دلایل زیر زیاد است:
- سالمندانی که از رژیم غذایی خود کلسیم کافی دریافت نمی‌کنند.
- افراد مسنی که در سابقه‌ی خانودگی‌شان ابتلا به این عارضه و یا پوکی استخوان دیده می‌شود.
- افرادی که در سن بالا از برخی بیماریهای زمینه‌ای رنج می‌برند یا مجبور به مصرف برخی داروهای کاهنده‌‌ی سطح کلسیم خون هستند.
- سالمندان که شکستگی استخوان را تجربه کرده‌اند.
- و…
بر همین اساس، به خانواده‌ها و مراقبین توصیه می‌شود چکاپ پزشکی منظم سالمندان را جدی بگیرید تا بتوان کمبود کلسیم را هرچه زودتر تشخیص داد. در غیر این صورت – و اگر برخی علائم ثانویه نیز نادیده گرفته شوند -، هیپوکلسمی به‌شکل شدید آن بروز پیدا خواهد کرد. در این وضعیت، سطح کلسیم خون از حد نرمال ۲.۱۳ تا ۲.۵۵ میلی‌مول در لیتر به ۱.۹ میلی‌مول یا کمتر رسیده‌است و سالمند با خطر از دست دادن حافظه، توهم، تشنج، آریتمی، ایست قلبی و… روبه‌روست.
کمبود کلسیم شدید یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود که باید با بستری شدن در بیمارستان و تزریق داخل وریدی این ماده‌ی معدنی به‌عنوان درمان سریع کمبود کلسیم به آن رسیدگی شود.
روش‌های تشخیص کمبود کلسیم شدید در سالمندان
نشانه‌های کمبود کلسیم در افراد مسن که باید جدی بگیرید بهزودی در علائم گسترده‌ای آشکار می‌شوند، همچون:
- انرژی کم
- پوست خشک
- ریزش مو
- ناخن شکننده
- ضعف استخوان‌ها و دندان‌ها
- اسپاسم و پرش عضلانی
- بی‌حسی و سوزن‌سوزن شدن اندام‌ها
- افت فشار خون
- مشکل بلع در سالمندان
- و…
به‌علاوه حتی پا درد در سالمندان و کمبود کلسیم نیز می‌توانند به‌هم مرتبط و نشان‌دهنده پوکی استخوان در افراد بالای ۶۵ سال باشند. پس درصورتی‌که یک یا چند تا از این نشانه‌ها را مشاهده کردید، برای بررسی احتمال ابتلای سالمند عزیز خود به هیپوکلسمی به پزشک مراجعه کنید.
پزشک به‌طور معمول از آزمایش خون که نحوه تشخیص کمبود کلسیم در افراد سالخورده و دیگر سنین است، برای سنجش میزان وجود این ماده‌ی معدنی در بدن استفاده می‌کند. فاکتورهایی نظیر کلسیم آزاد و آلبومین در این آزمایش سنجیده می‌شوند. سپس برای روشن شدن علت این عارضه ممکن است به‌سراغ آزمون‌های ذهنی، الکتروکاردیوگرام و تصویربرداری استخوان برای ارزیابی وضعیت مغز، قلب و تراکم استخوان‌ها برود.
روش‌های درمان کمبود کلسیم در سالمندان
مانند هر مشکل دیگری که گریبانگیر سلامتی افراد در سنین بالا می‌شود، معالجه‌ی هیپوکلسمی هم تا حد زیادی به ریشه‌یابی آن بستگی دارد. برای نمونه، اگر پوکی استخوان باعث این عارضه شده باشد، باید فوراً درمان آن را پی گرفت تا کمبود کلسیم نیز بهبود یابد. به‌طور کل اما، اصلاح سبک زندگی، رژیم غذایی مناسب سالمند و مصرف برخی مکمل‌ها از روش‌هایی‌اند که برای این منظور به‌کار می‌روند.
منابع غذایی
مصرف روزانه‌ی غذاهایی که برای کمبود کلسیم در سالمندان مفید هستند بسیار حائز اهمیت است؛ به‌خصوص اگر دلیل هیپوکلسمی بی‌مبالاتی در رعایت اصول تغذیه‌ی سالم باشد. اما این غذاها کدام‌اند؟ در زیر برخی از غنی ترین منابع کلسیم طبیعی مناسب برای سالمندان آورده شده‌است:
- سبزیجاتی با رنگ سبز تیره
- سیب‌زمینی
- کدو
- کلم
- کنجد
- انجیر
- دانه‌ی چیا
- پرتقال یا میوه‌های خشک
- ماهی‌ها
- و…
البته این مسلم است که در بحث تأمین کلسیم بدن کمتر چیزی به‌پای لبنیات می‌رسد. با این حال، ممکن است برخی از افراد سالخورده به دلیل حساسیت به لاکتوز توان مصرف محصولات لبنی، به‌ویژه شیر، را نداشته باشند. در چنین مواردی بهترین راه استفاده از فرآورده‌های بدون لاکتوز یا گنجاندن جایگزین‌های گیاهی لبنیات در رژیم غذایی فرد است.
برای نمونه، شیرهای غنی‌شده‌ی سویا، بادام و… نوشیدنی‌هایی سرشار از کلسیم برای سالمندان به‌شمار می‌روند. در کنار این‌ها، دریافت ویتامین‌هایی که به افزایش کلسیم بدن سالمند کمک می‌کنند نیز بسیار مهم است: هر روز سپری کردن زمان در زیر نور ملایم آفتاب برای جذب ویتامین D یا خوردن فلفل‌دلمه‌ای، توت‌فرنگی و… برای دریافت ویتامین‌های C و K.
مکمل‌ها
از دیگر شیوه‌های درمان هیپوکلسمی استفاده از مکمل‌هایی نظیر کلسیم کربنات، کلسیم فسفات و کلسیم سیترات است، البته با دستور پزشک! اوست که با سنجیدن علت کمبود کلسیم و اینکه برای جبران آن به دریافت چه اندازه از این ماده‌ی معدنی نیاز خواهد بود، تعیین می‌کند که سالمند بهتر است به‌سراغ مصرف چه نوع مکمل‌هایی برود.
توصیه خانه سالمندان برای پیشگیری و درمان کمبود کلسیم سالمندان
- کم آبی بدن سالمندان و کمبود کلسیم می‌توانند به‌طور غیرمستقیم به‌هم ربط پیدا کنند، زیرا ممکن است دهیدراتاسیون بر عملکرد روده و درنتیجه جذب کلسیم تأثیر بگذارد. آب را همیشه و تحت هر شرایطی در دسترس سالمند قرار دهید.
- گرچه مصرف مکمل برای سالمند دچار کمبود کلسیم منعی ندارد، اما نباید بدون مشورت با پزشک یا به‌صورت افراطی باشد. در آن صورت، عوارض مصرف بیش از حد کلسیم که ازجمله‌ی آن‌ها سنگ کلیه است، گریبانگیر فرد خواهند شد.
- ازجمله مواد غذایی که برای سالمند دچار کمبود کلسیم مضر هستند می‌توان به خوراکی‌های زیادی شور، شیرین و چرب اشاره کرد. مواد غذایی سرشار از فیبر و اسید اگزالیک، قهوه و پروتئین‌های حیوانی نیز بهتر است کنترل‌شده مصرف شوند.
- تاثیر روزه گرفتن سالمند بر کاهش کلسیم قابل‌انکار نیست. این فریضه‌ی دینی می‌تواند با پایین آوردن دریافت این ماده‌ی معدنی از راه مصرف منابع غذایی و افزایش دفع آن، هیپوکلسمی را شدت بخشد. درنتیجه حتماً در این زمینه با پزشک مشورت کنید.
- از آنجایی که بدن درطول شب بیشتر از ذخایر کلسیم خود برمی‌دارد، بهتر است مکمل‌های جبرانی را در کنار وعده‌ی شام در اختیار سالمند قرار دهید.
- طول درمان هیپوکلسمی به شدت آن، اینکه سالمند می‌تواند چه غذاهایی بخورد و داروهای او بستگی دارد. در این راه صبورانه همراه و مراقب او باشید.
- به‌یاد داشته باشید که زیاده‌روی در مصرف لبنیات می‌تواند تأثیر معکوس داشته باشد.
- سالمند عزیز خود را به ترک سیگار و الکل ترغیب کنید. او را تشویق کنید که زیر نور آفتاب قرار بگیرد و فعالیت بدنی داشته باشد.
خدمات سرای سالمندان پارسایان به افراد مقیم در مرکز برای پیشگیری از کمبود کلسیم
پارسایان مأمنی‌ست که برای بیست سال در کنار عزیزان سالمندان و خانواده‌های آن‌ها بوده‌است. در این مرکز واحد‌های مختلفی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا هم محیطی امن برای میهمانان پابه‌سن‌گذاشته‌ی پارسایان بسازند و هم مراقب سلامت جسم و جان آن‌ها باشند.
برای نمونه می‌توان به واحد پزشکی مرکز پارسایان اشاره کرد که هوشیارانه به چکاپ وضعیت سالمندان می‌پردازد و درصورت تشخیص هیپوکلسمی از طریق آزمایشات آن‌ها، پیگیر انجام اقدامات درمانی موردنیاز خواهد شد. به‌علاوه کارشناس تغذیه‌ی پارسایان که به‌خوبی می‌داند رعایت چه مواردی به جذب بیشتر کلسیم کمک می‌کند، رژیمی را متناسب با نیاز هر سالمند تعیین خواهد کرد تا براساس آن سه وعده‌ی اصلی و دو میان‌وعده‌ی او از موادی با بهترین کیفیت‌ها تهیه و کمبود این ماده‌ی معدنی در بدنش جبران گردد.
سؤالات متداول:
کمبود کلسیم در افراد مسن باعث چه بیماری‌هایی می‌شود؟
پوکی استخوان، پارکینسون، نارسایی قلبی، زوال عقل و…
آیا کمبود کلسیم در سالمندان باعث لرزش می‌شود؟
بله؛ کمبود کلسیم می‌تواند در عملکرد اعصاب اختلال ایجاد کند و موجب بروز لرزش شود.
چه زمانی برای کمبود کلسیم در سن بالا به پزشک مراجعه کنیم؟
به‌طور کلی مهم است که درباره‌ی افراد بالای ۶۵ سال چکاپ‌های پزشکی جدی گرفته شود؛ به‌خصوص اگر سابقه‌ی شکستگی استخوان دارند، از بیماریهای مزمن رنج می‌برند یا داروهایی مصرف می‌کنند که کاهش کلسیم جزو عوارض آن‌هاست. با این‌همه، درصورت آشکار شدن برخی علائم هیپوکلسمی مراجعه به پزشک ضروری است.
قرص کلسیم صبح مصرف شود یا شب؟
شب زمان بهتری برای این کار است.
درمان کمبود کلسیم در افراد مسن چقدر زمان می‌برد؟
این موضوع به شدت هیپوکلسمی شخص و عوامل دیگری همچون رژیم غذایی و دارویی او بستگی دارد.
مصرف همزمان کلسیم و ویتامین دی خطرناک است؟
خیر؛ در بسیاری موارد حتی می‌تواند مفید هم باشد، زیرا ویتامین D برای جذب کلسیم ضروری است.
